Revolutionaire gebeurtenissen zoals die van de afgelopen dagen in Kazachstan hebben hun eigen dynamiek. Eenmaal begonnen zijn ze moeilijk te stoppen. Op dinsdagavond riep president Kassym-Jomart Tokayev op de televisie op tot kalmte en dialoog. Enkele uren later had hij de regering ontslagen en een nieuwe premier benoemd. Ook werden een vice-premier en een staatssecretaris aangekondigd, twee leidinggevende officieren van de KNB, de vroegere KGB. Op woensdagmiddag plunderden betogers het gebouw van de KNB in Almaty. In de nacht van woensdag op donderdag gingen de gevechten in het stadscentrum van Almaty door. Volgens berichten schoten sluipschutters vanop daken naar passerende auto’s. Volgens officiële berichten werden tientallen betogers gedood.
Artikel door Socialistisch Alternatief – ISA in Rusland (Социалистическая альтернатива)
Woensdagavond laat doken er berichten op dat Tokayev een beroep deed op de Collectieve Veiligheidsverdragsorganisatie (CVVO) om troepen te sturen om een einde te maken aan wat hij “terroristische groepen” noemde, die “uitgebreide training in het buitenland” hadden gekregen. De CVVO omvat Armenië, Wit-Rusland, Kazachstan, Kirgizië, Tadzjikistan en uiteraard Rusland. Donderdagochtend werd bekend dat de CVVO “voor een beperkte periode een collectieve vredesmacht stuurt om de situatie te stabiliseren en te normaliseren.” Er werd aan toegevoegd dat de onrust veroorzaakt was door “inmenging van buitenaf.”
Dit werd gezegd door Nikol Pashinyan, de Armeense president die zich een jaar geleden nog beklaagde over het feit dat de CVVO Armenië niet had gesteund in het conflict met Azerbeidzjan. Hij beweert de sterkste voorstander van democratie in de regio te zijn. Toch ziet hij er niets verkeerds in om troepen om een naburige dictator te ondersteunen tegen de arbeidersklasse.
Nu zijn drieduizend Russische troepen, ondersteund door tanks en zware artillerie, onderweg “om de staatsgebouwen te helpen bewaken.” Ze krijgen steun van Wit-Rusland. Tadzjikistan en Armenië die ook toezegden om troepen te sturen. Kirgizië lijkt dat te weigeren en in officiële verklaringen wordt gezegd dat zelfs als zij troepen sturen, zij niet zullen optreden tegen de betogers. De Unie van Turkse Staten heeft verklaard dat zij bereid is de Kazachse regering te helpen.
Protesten in een land zo groot als West-Europa
Er is nauwelijks een grote stad die niet door onrust is getroffen. Wat begon als protesten van oliearbeiders en hun aanhangers in Mangystau in West-Kazachstan breidde zich binnen enkele dagen uit over het 3500 km brede land. De taferelen waren opmerkelijk. In sommige steden werden politievoertuigen en -gebouwen aangevallen. Arbeiders blokkeerden de belangrijkste spoorlijnen om bewegingen van politie en troepen te verhinderen, terwijl in Taldygordan menigtes touwen rond het standbeeld van de gehate Nursultan Nazarbayev hesen en het naar beneden trokken.
In scènes die deden denken aan die van de Egyptische opstand aan het begin van de zogenaamde Arabische lente, werden in verschillende steden overheidsgebouwen bezet of in brand gestoken. In Almaty, de grootste stad, zijn het kantoor van de burgemeester, het nationale parlement, het hoofdkwartier van de KNB en het partijhoofdkwartier binnengevallen en in brand gestoken. Enkele tientallen betogers hebben de internationale luchthaven van de stad ingenomen nadat de troepen die de luchthaven beschermden, vertrokken waren.
In Atyrau juichten betogers terwijl de gehate oproerpolitie uit hun gebouw kwam en zich bij de protesten aansloot. Elders zijn er video’s van troepen die verbroederen met de betogers, of van troepen die soms en masse door de menigten worden ontwapend.
Nazarbajev’s standbeeld wordt neergehaald
“Wij zijn geen terroristen”
In zo’n situatie duurt het niet lang voordat het regime de betogers de schuld geeft van geweld. De toespraken van Tokayev staan nu vol met woorden als ‘terroristen’, ‘plunderaars’, ‘oproerkraaiers’, ‘criminele groepen’ en natuurlijk ‘buitenlandse agenten’. In de laatste berichten wordt nu ook gesproken over ‘islamitische extremisten’. Tokayev beweert dat Almaty belegerd wordt door terroristische groeperingen.
Het Russische staatsjournaal toont bloedstollende beelden uit Kazachstan waarin melding wordt gemaakt van het sturen van troepen en waarin alles wordt toegeschreven aan ‘islamitische extremisten’ en een ‘buitenlandse interventie’. Zonder melding te maken van de dood van tientallen vreedzame betogers, meldt het Russische nieuws dat dertien politieagenten zijn omgekomen – van wie er twee zijn onthoofd!
Zelfs sommige linkse sites zijn voor de propaganda gevallen. Eén site meldt: “Een groep betogers heeft het vuur geopend op de troepen van de Nationale Garde buiten het administratiegebouw van Almaty. Er zijn enkele gewonden onder de veiligheidstroepen … Betogers plunderden … Oppositieleden hebben veel wapens.” Vervolgens worden de statistieken van het regime over de aan eigendommen toegebrachte schade herhaald, maar er wordt met geen woord gerept over de tientallen betogers die zijn gedood, of over de manier waarop provocateurs worden ingezet.
De werkelijke situatie wordt beschreven door een correspondent uit Almaty: “Bij het naderen van het plein waren betogers vuilnis aan het verzamelen, aan het opruimen na de nachtelijke pogrom … alles rondom was rustig, afgezien van een paar provocateurs, die probeerden een conflict te creëren … in de hoek was een coördinator haastig een team van activisten aan het samenstellen om eisen op te stellen – tegen de interventie van de CCVO, tegen het afsluiten van het internet, niet schieten op burgers, aftreden van de regering en vorming van een voorlopige regering, vrijlaten van politieke gevangenen, oprichten van een ploeg om voor discipline te zorgen en plunderaars te bestrijden.”
Twintig minuten later opende de politie zonder waarschuwing het vuur, waarbij ten minste één twintiger om het leven kwam. Dit is de reden waarom sommige betogers nu borden dragen met de tekst “Wij zijn gewone mensen, wij zijn geen terroristen.”
Ook internationale organisaties waarschuwen voor geweld, alsof de schuldigen aan beide kanten staan. De Europese Unie roept “alle betrokkenen op zich verantwoordelijk en terughoudend op te stellen en zich te onthouden van acties die tot een verdere escalatie van het geweld kunnen leiden,” terwijl pro-kapitalistische media zinnen gebruiken als “gewelddadige botsingen tussen betogers en politie en leger duren voort.” Allemaal zetten ze in het beste geval de twee partijen op gelijke voet, meestal geven ze de betogers de grootste verantwoordelijkheid voor het geweld. Het geweld is nochtans de verantwoordelijkheid van de Kazachse staat.
Wie zit er achter de ‘plunderingen’?
Tokayev beweert dat ”terroristen” gebouwen en infrastructuur bezetten, waaronder “lokalen waar zich handvuurwapens bevinden.” Wat hij niet zei was dat de belangrijkste bron van wapens het hoofdkwartier van de KNB was, en dat vlak voor de inval degenen die zich in het gebouw bevonden te horen kregen dat ze voor de nacht naar huis moesten gaan – een vreemd bevel in het midden van een opstand. Dit is slechts één voorbeeld van wat het werk van provocateurs lijkt te zijn. In andere steden zijn er berichten dat de betogers vreedzaam verliepen totdat groepen onbekenden zich aan het eind aansloten om aanvallen te beginnen.
In Almaty zelf wordt in persberichten beweerd dat de betogers overdag slogans scandeerden, maar dat zij bij hun vertrek werden vervangen door mannen in sportoutfits, en dat om de één of andere vreemde reden de politie zich terugtrok terwijl zij winkels aanvielen. Op persfoto’s van panden die zogenaamd geplunderd waren, was te zien dat er ruiten waren ingeslagen, maar dat er niets was gestolen. Dit is een tactiek die in dit deel van de wereld al vaker is toegepast, zowel tijdens de kleurrevolutie in Kirgizië, de Russische interventie in Oekraïne, als tijdens de revolutionaire gebeurtenissen in Wit-Rusland. Het geweld van deze provocateurs wordt als voorwendsel gebruikt om de betogers aan te vallen.
Wat zit er achter de protesten?
Oppervlakkig gezien was de directe aanleiding voor de protesten de verhoging van de gasprijs, een besluit dat de regering snel weer heeft ingetrokken. In werkelijkheid is de ontevredenheid die zich in de loop van tientallen jaren heeft opgebouwd, maar door de pandemie tot uitbarsting is gekomen, nu geëxplodeerd.
Harde quarantainemaatregelen hebben de inkomens drastisch aangetast. De arbeidersklasse heeft reeds lang te lijden onder brutale neoliberale aanvallen op hun levensstandaard. In Mangystau werden eind vorig jaar tienduizenden oliearbeiders ontslagen. Zij hebben het afgelopen jaar gezelschap gekregen van delen van de middenklasse nu hun inkomens minder stabiel zijn gebleken en de kredietvoorwaarden verslechteren. Het deel van de bevolking dat gelooft dat de economische situatie zal verbeteren, is gedaald van 50% in 2019 tot 30% nu. De ontevredenheid wordt verergerd door de wijdverspreide corruptie en repressie door de staat.
Het uiterlijk machtsvertoon laat anders uitschijnen, maar net als de Russische en Wit-Russische, is het Kazachse regime op instabiele en beperkte fundamenten gebaseerd. Deze regimes hebben alle oppositiekrachten die ontevredenheid kunnen kanaliseren, uitgeroeid en alle macht en middelen geconcentreerd in de handen van een zeer kleine heersende elite. Figuren die mogelijk aan het hoofd zouden staan van burgerlijke oppositiekrachten, zoals voormalig premier Akezhan Kazhegeldin of de oligarch Mukhtar Ablyazov, die strafrechtelijk vervolgd worden, zijn gedwongen te emigreren. Elke poging om onafhankelijke vakbonden op te richten is met geweld de kop ingedrukt.
De rol van Nazarbajev
Nursultan Nazarbajev, voormalig leider van de Kazachse communisten in de Sovjettijd en vervolgens president van de Republiek Kazachstan trad in 2019 terug uit die functie, maar op geen enkele manier gaf hij de hefbomen van de macht uit handen. Hoewel Tokajev president werd, bleef Nazarbajev voorzitter van de Veiligheidsraad en behield hij de controle over grote participaties van de overheid in met name de olie- en gasbedrijven. De meeste personen die hoge posten in de staatsstructuren bekleden, zijn nog steeds trouw aan hem.
Als er een conflict is binnen het regime, dan is dat omdat Tokayev er niet in geslaagd is zijn eigen steun binnen het regime op te bouwen. Het Russische persbureau RBK merkt op: “Het staatsapparaat is [hierdoor] gedestabiliseerd, vooral op topniveau, met het gemanoeuvreer van hooggeplaatste chinovniks tussen de ‘Akorda’ [de residentie van de president] en de ‘Bibleoteka’ [het kantoor van Nazarbajev] en dit heeft een negatief effect gehad op alle werkterreinen van de Kazachse staat en samenleving. Dit werd vooral duidelijk in 2020 op het hoogtepunt van de pandemie.”
De aankondiging van Tokajev op woensdag dat hij nu het voorzitterschap van de Veiligheidsraad overneemt, betekende een zware klap voor de macht van Nazarbajev. Het bracht de massa’s echter niet tot bedaren die, hoewel zij “Shal, ket!” hadden geroepen – “Weg met de oude man” (soms riepen ze in het meervoud: ‘weg met de oude mannen’). Dit is de basis voor de door sommigen geopperde suggestie dat de in Almaty actieve ‘plunderaars’ leden waren van door Nazarbajev gecontroleerde sportclubs, gebruikt als waarschuwing aan Takajev om niet te ver te gaan.
Leidersvacuüm
Dit zou natuurlijk niet mogelijk zijn als de protesten een duidelijk leiderschap en duidelijke eisen hadden. Verschillende politieke krachten proberen zich op te werpen als leider van de beweging, van rechtse Kazachse nationalisten tot de verbannen oligarchen, zoals Ablyazov, die beweerde dat hij dit al jaren aan het voorbereiden is! Verschillende aanhangers van het regime beweren dat zij het organiserende centrum van de protesten in Kiev hebben gevonden, of ergens in Europa, of in het Amerikaanse ministerie van Buitenlandse Zaken.
Brief van VS met volledige steun aan Kazachse regering
De leider van de Communistische Partij van de Russische Federatie (CPRF) Gennadi Zjoeganov beweert dat dit het werk is van “de krachten die een hybride oorlog tegen Rusland hebben uitgeroepen”, terwijl de ”communistische” plaatsvervanger Renat Suleimanov, het gebruik van Russische troepen om de protesten neer te slaan rechtvaardigt omdat “als de situatie in dit land [Kazachstan] gedestabiliseerd wordt, Rusland met een ernstige bedreiging geconfronteerd zal worden.”
De rol van de arbeidersklasse
Het blijft echter een feit dat de best georganiseerde en duidelijkste oproepen afkomstig zijn van de arbeidersbeweging in Mangystau, en Zhanaozen in het bijzonder. Zelfs de Akim [burgemeester] van de stad moest voor een bijeenkomst van 7 tot 1.000 oliearbeiders en sympathisanten de aanwezigen bedanken voor hun vreedzame acties. Hij gaf wel toe dat er politie in burger aanwezig was in de menigte “om de veiligheid te beschermen.”
De arbeiders daar hebben een lijst van 5 eisen opgesteld. Deze zijn:
- Een verandering van regime met het aftreden van de president en alle staatsambtenaren;
- Herstel van vrije verkiezingen voor regionale en stedelijke Akims;
- Herstel van de [burgerlijk-democratische] grondwet van 1993, en alle vrijheden die daarmee gepaard gaan;
- Een einde aan de onderdrukking van alle burgeractivisten;
- Overdracht van de macht aan een persoon, die geen deel uitmaakt van het huidige systeem of regeringskringen, en die de revolutie erkent.
Zij kozen ook een ‘Sovjet van oudsten’ om de activiteiten te coördineren.
Natuurlijk zijn deze eisen verwarrend en lang niet zo duidelijk als wat de oliearbeiders van Zhanaozen tien jaar geleden eisten. Maar zij geven duidelijk aan dat de betogers een einde willen maken aan het oude regime en een democratische samenleving willen. Op zijn minst zouden wij zeggen dat in plaats van een abstracte “overdracht van de macht aan een persoon die onafhankelijk is van…” er een oproep moet komen tot de oprichting van een echte en democratische partij van arbeiders en armen om de macht over te nemen, dat er eisen moeten worden gesteld die verband houden met de economische situatie – prijzen enz. en dat de olie- en gassector moet worden genationaliseerd onder toezicht van de arbeiders. Een ‘sovjet van ouderen’ is een traditionele eis, maar zou moeten worden vervangen door een comité van gekozen vertegenwoordigers van arbeiders, armen, gepensioneerden, enz.
Vergeleken met de zeer spontane en kortstondige onafhankelijke actie van arbeiders tijdens de opstand in Wit-Rusland, is de arbeidersklasse in Kazachstan beter georganiseerd, wat blijkt uit een golf van stakingen, niet alleen in de olie- en gasvelden, maar ook in gigantische bedrijven als KazakhMys en ArcelorMittal.
Pogingen tot racistische verdeeldheid
Tien jaar geleden namen de stakers van Zhanaozen een principieel standpunt in tegen diegenen die probeerden hen op te splitsen op basis van nationaliteit. Op belangrijke momenten tijdens de staking gingen er in het parlement van Kazachstan stemmen op om de rechten van Russisch-taligen in te perken. Op andere momenten werden de stakers ervan beschuldigd Oralmen te zijn, dat wil zeggen etnische Kazakken die tijdens de Sovjettijd in andere republieken of landen hadden verbleven en pas na de ineenstorting van de Sovjet-Unie waren teruggekeerd. Hoewel de overgrote meerderheid van de stakers toen Kazaks waren en de taal spraken, weigerden zij een splitsing te aanvaarden.
Vandaag passen de tegenstanders van de protesten dezelfde tactiek toe. In liberale kringen, en soms ook in zogenaamd linkse kringen, worden de protesten uitgelegd als het werk van ‘mambets’. Dit is een beledigende term voor de niet-Russisch sprekende, Kazachse jongeren uit plattelandsgebieden – die, zo suggereert het woord, onbeschaafde, ongeschoolde red-necks zijn. In de afgelopen twee decennia zijn veel Russisch-taligen, die de meerderheid van de fabrieksarbeiders vormden, naar Rusland teruggekeerd. Hun plaats is ingenomen door jonge Kazakken, van wie velen naar de steden zijn gedreven door de ineenstorting van de plattelandseconomie. Zij vormen nu de ruggengraat van de georganiseerde en militante arbeidersklasse die er in Kazachstan is.
In Russische nationalistische kringen wordt dit natuurlijk gezien als een kans om de invloed van het Kremlin in Centraal-Azië uit te breiden. Een afgevaardigde van Poetins partij heeft zelfs gesuggereerd dat er in Kazachstan een referendum moet komen om met Rusland te fuseren. Anderen speculeren dat Poetin van de gelegenheid gebruik kan maken om in te grijpen onder het voorwendsel van de verdediging van de etnische Russen die in het land wonen. Maar deze opstand is een nare schok voor het Kremlin. Het heeft al te maken gehad met Wit-Rusland, en staat voor een krachtmeting over Oekraïne.
Als het zou ingrijpen “ter verdediging van etnische Russen”, zou het beperkt blijven tot een paar regio’s langs de noordelijke en oostelijke grenzen. Het zou zich afsnijden van 80-90% van de regio’s waar slechts een zeer klein percentage Russen woont, met inbegrip van de belangrijkste olie- en gasvelden. Als dit gebeurt, zou de anti-Russische stemming onder de Kazakken no sterker worden. Dit zou de kans groter maken dat het land meer onder Chinese bescherming komt te staan.
Uit vrees dat de ontevredenheid overslaat naar Rusland, heeft het Kremlin zich al genoodzaakt gezien in te grijpen om de centrale regering overeind te houden. Net als in Wit-Rusland zal degene die aan de macht blijft, meer in het krijt staan bij het Kremlin. Tegelijkertijd zal Rusland, door de kant van dit impopulaire regime te kiezen, merken dat de meerderheid van de Kazakken nog vijandiger tegenover het Kremlin zal staan dan nu al het geval is. Tenzij de Russische “vredestroepen” snel worden teruggetrokken, zullen de Kazakken de troepen na verloop van tijd als bezetters gaan beschouwen.
Welke weg vooruit?
Op een bepaald moment zal er een doorbraak moeten komen voor de ene of de andere partij in deze beweging. Het ergste zou zijn dat de beweging zich terugtrekt en dat de politie en het leger, gesteund door de CCVO-troepen, de orde en de status quo herstellen. Er zijn al veel doden gevallen, overwegend door de staatstroepen. Als dit zou gebeuren, zullen de kleine concessies die zijn toegezegd worden teruggedraaid en zal de repressie toenemen.
Als de beweging zich verder kan ontwikkelen, zou zij meer toegevingen kunnen afdwingen. Daartoe moet zij beter georganiseerd zijn, met democratisch gekozen structuren om de activiteiten te coördineren en te leiden, en met duidelijk omschreven eisen.
Binnen Kazachstan zou een sleutelrol kunnen worden gespeeld door de stakingen uit te breiden tot een nationale algemene staking die bijvoorbeeld gezamenlijk door de olie-arbeiders en die bij KazachMys en Arcelor-Mittal zou kunnen worden uitgeroepen. Op internationaal vlak zou navolging van het voorbeeld van het protest in Kirgizië tegen deelname aan de acties van de CCVO een einde kunnen maken aan de militaire interventie ter ondersteuning van de regering.
Indien de beweging er dan in slaagt Takajev en Nazarbajev uit hun ambt te verdrijven, rijst de vraag wie en wat hen moet vervangen. Een groep werkenden heeft eisen gesteld die, afgezien van het aftreden van de regering en de vrijlating van alle politieke gevangenen, een verlaging van de prijzen van essentiële goederen en nutsvoorzieningen omvatten; een verlaging van de pensioenleeftijd tot 58/60 jaar; een algemene loonsverhoging; de afschaffing van outsourcing van genationaliseerde bedrijven; een verhoging van de minimumpensioenen en kinderopvang.
Wij steunen al deze eisen, maar hoe zullen ze worden verwezenlijkt? Ten eerste kan geen van de huidige oppositieleiders, zoals Ablyazov of Kazhegeldin, daarvoor instaan. Niet alleen zijn ze aanhangers van het kapitalistische systeem. Zij hebben reeds aangetoond dat wanneer ze aan de macht zijn, ze niet anders zullen regeren. Ze zorgen voor de heersende elite ten koste van de werkende klasse. Als er een nieuwe regering komt en deze eisen wil realiseren, dan moet deze bereid zijn om de rijkdommen van de elite te onteigenen. Het gaat om de olie, het gas, de grote bedrijven en de waardevolle natuurlijke grondstoffen. Deze moeten genationaliseerd worden onder democratische controle van de arbeiders.
Wat de uitkomst van de komende dagen ook zal zijn, er rijzen twee vragen. Is het mogelijk om de in Zhanaozen gedemonstreerde organisatie te versterken op een democratische en permanente basis, en de beweging van de werkenden nationaal uit te breiden? Is het mogelijk om de arbeidersbeweging te politiseren met een socialistisch programma, waarvoor als eerste stap de vorming van een sterke revolutionaire socialistische organisatie in Kazachstan nodig is? International Socialist Alternative meent dat het antwoord telkens ja is. Het is niet alleen mogelijk, maar ook absoluut noodzakelijk. Wie het daarmee eens is, roepen we op om lid te worden.
