Column overgenomen vanop de blog van Jon
Burgerrechtenbeweging Movement X heeft een ingebrekestelling afgeleverd aan de stad Antwerpen in verband met de jaarlijkse intrede van Sinterklaas en zijn Zwarte Pieten. Burgemeester Bart De Wever liet weten dat hij geen zin heeft in dat debat. Voor Vlaanderen niet van belang, aldus De Wever, het is namelijk niet zinvol om een discussie vanuit Noord-Brabant naar Midden-Brabant te importeren. Niet gehinderd door dergelijke importbeperkingen, wellicht vanuit hun Heel-Nederlandse gedachtegoed, zijn enkele leden van de extreemrechtse organisatie Voorpost toch de discussie aangegaan. Ze organiseerden alvast een tegenactie met de slogan“hou je poten van onze tradities! Kan je er niet mee leven, pak dan je valies en vertrek!” Wie vertrouwd is met de migratie-achtergrond van de heilige Sint-Nicolaas, waarover straks meer, zal de ironie van die slogan appreciëren. (voor de ongeduldigen: de sint is van oorsprong een Turk!)
Bon. Hoog tijd voor mijn bescheiden mening.
Om te beginnen: er zijn natuurlijk belangrijkere en dringendere kwesties. Ebola. Klimaatopwarming. Rechtse besparingsregeringen. Ook op vlak van racismebestrijding zijn er belangrijkere dingen dan de huidskleur van de Pieten. De discriminatie van allochtonen op de arbeidsmarkt, bijvoorbeeld, of de gebrekkige doorstroming van studenten met een migratie-achtergrond naar het hoger onderwijs.
Sommige kwesties zijn belangrijk en fundamenteel, en meestal nogal moeilijk te veranderen. Andere problemen zijn minder belangrijk, eerder symbolisch dan materieel, maar die zijn dan misschien ook wel gemakkelijker op te lossen. De Zwarte Pieten-kwestie is duidelijk een voorbeeld van dat laatste. Het is niet omdat er belangrijkere dingen zijn, dat er niet over gesproken mag worden.
Spoiler Alert! Jeugdige lezers gelieve niet verder te lezen!
Sinterklaas is een sociaal aanvaarde, massale samenzwering van ouders, leerkrachten, media en speelgoedfabrikanten, waarbij kinderen worden wijsgemaakt dat een goedheilige man met een lange baard alle brave kindjes snoepjes en cadeautjes komt brengen.
Op zich niets mis mee. Een mooie traditie zelfs. Persoonlijk vind ik het vanuit pedagogisch standpunt een zeer goede zaak, die collectieve verzinsels, die jarenlange consequent volgehouden leugens. Het leert kinderen om kritisch om te springen met informatie: ook al verzekerde letterlijk iederéén hen dat de sint écht bestond — zelfs hun eigen ouders! — toch blijkt achteraf dat het allemaal niet waar was. Dat is een belangrijke levensles. Zeer bruikbaar als men dan later in contact komt met andere, minder onschuldige massa-psychoses, zoals godsdienst, of zoals de “there is no alternative”-ideologie van neoliberale politici en mainstream media.
Maar ik dwaal af. Ik denk niet dat er iemand is die pleit voor de algehele afschaffing van de hele sinterklaas-traditie. Ikzelf alleszins niet.
De sinterklaas-traditie bestaat al heel lang: ze gaat zeker terug tot de 14de eeuw en waarschijnlijk nog veel vroeger. Het is waarschijnlijk ontstaan als een mengeling van christelijke en Germaanse gebruiken. Oorspronkelijk was dat zonder Zwarte Piet. Die werd pas veel later toegevoegd, in de koloniale tijd.
Het was een Nederlandse onderwijzer, met de toepasselijke naam Jan Schenkman, die de figuur van Zwarte Piet heeft uitgevonden — toen nog een naamloze knecht, maar hij kreeg later de naam Pieter en uiteindelijk Piet. Jan Schenkman schreef in 1850 het kinderboekje “Sint Nicolaas en zijn Knecht”. Eigenlijk was dat (in 1850!) een zeer moderne herinterpretatie van de traditie: Schenkman introduceerde bijvoorbeeld de stoomboot (en ook het liedje “Zie ginds komt de stoomboot”), een spannende nieuwe uitvinding van die tijd. Een beetje alsof je de sint vandaag via een ruimteschip zou laten arriveren.
Zwarte Piet evolueerde mee met de koloniale geschiedenis van België en Nederland. Hij werd voorgesteld als een onderdanige huisslaaf, als een immer opgewekte en vrolijke werkkracht, als een boosaardige boeman, of als een domme, kromsprekende clown-achtige primitieveling. Trouwe knechten met donkere huidskleur, in dienst van een wijze, alwetende, paternalistische, strenge maar rechtvaardige blanke man. Op zich is dat ontegensprekenlijk een behoorlijk racistische beeldvorming.
De laatste decennia worden Zwarte Pieten bovendien vaak uitgebeeld als karikaturale Afrikanen met pekzwarte huid, dikke rode lippen, Creoolse oorbellen, en een volumineus afro-kapsel. Voor buitenstaanders komt “onze” Zwarte Piet daardoor akelig dicht in de buurt van blackface minstrelsy, een vorm van uitgesproken racistisch vermaak uit de Verenigde Staten, die gelukkig al lang niet meer als aanvaardbaar wordt beschouwd.
Natuurlijk hebben vandaag de dag de meeste ouders helemaal geen racistische bedoelingen als ze Sinterklaas vieren. Alternatieve verklaringen worden dan ook verzonnen, waarbij Zwarte Piet bijvoorbeeld zwart zou zijn geworden door de roet in de schoorstenen.
Tradities kunnen namelijk evolueren. Gelukkig maar. Als de traditie nooit was aangepast geweest, dan had de Sint helemaal geen helper(s) gehad, dan kwam hij nog steeds uit Myra (in het huidige Turkije) en niet uit Spanje, en dan was er van een stoomboot geen sprake. Dan zou Zwarte Piet nog steeds een boeman zijn die kinderen de daver op het lijf jaagt en bedreigt met zijn roe en met deportatie in niet bepaald humane omstandigheden, met name in een grote jute zak. Onverantwoord naar hedendaagse opvoedkundige normen.
De sint is traditioneel een bisschop en een heilige. Is het cruciaal dat het een bisschop is? En is het een Rooms-Katholieke of een Grieks-Orthodoxe bisschop? Mag de sint dan op school enkel cadeautjes uitdelen aan de vrome christenkindjes van de klas, en niet aan de moslims, hindoes of atheïsten? Kan sinterklaas niet evengoed gewoon een oude opa-achtige figuur zijn, zonder expliciete religie? Is dat niet wat we eigenlijk in de praktijk al lang doen? Zoals we bij Sint-Valentijn op 14 februari ook niet meer echt aan een Heilige martelaar denken die omwille van zijn geloof werd onthoofd door een Romeinse keizer, maar eerder aan een doos pralines of een sexy lingeriepakje van de Pabo. Sinds 1969 is Sint-Nicolaas van Myra trouwens geschrapt van de officiële Heiligenkalender van de Katholieke Kerk.
De sinterklaas-traditie had oorspronkelijk geen racistische aspecten. Die zijn er pas later aan toegevoegd. Het is dus geen essentieel onderdeel van de traditie om die aspecten te behouden. We kunnen gerust de traditie een beetje aanpassen.
Zwarte Piet die zwart ziet door de roet in de schoorsteen is een goed begin, maar als verklaring niet helemaal compatibel met het karikaturale Afro-uiterlijk. Dat de cadeautjes via de schoorsteen zouden geleverd worden is trouwens steeds moeilijker vol te houden. Lang niet iedereen heeft nog een werkende open haard met voldoende brede schouw. De aardgas-condensketel op mijn zolder heeft wel een uitlaatpijpje, maar ik kan me niet voorstellen dat zelfs een hele slanke Piet daar in past, en dan nog, hoe raakt hij uit die verwarmingsketel? Krijg dat maar eens uitgelegd aan een kritische kleuter!
Nee, dan is het nog aannemelijker dat de Sint beschikt over een magische sleutel, een passe-partout die op alle voordeuren past, en gewoon langs de voordeur de cadeautjes komt afzetten.
In elk geval, voor kinderen van “sinterklaasgerechtigde” leeftijd, maakt het volgens mij weinig uit hoe die Pieten er precies uitzien: als het maar een vrolijke en kleurrijke bedoening is, en vooral, als ze maar mandarijntjes, speculaas, marsepein en chocolade krijgen.
Ik zie dan ook weinig redenen om krampachtig vast te houden aan de “traditionele” beeldvorming van Zwarte Pieten. Ik zie echter wel een aantal goede argumenten om dát aspectje van de sinterklaas-traditie enigszins bij te sturen. Zwarte Piet is een historisch restant van een racistisch kolonialisme, kan nog steeds als racistisch worden geïnterpreteerd, wordt misschien wel door velen (zowel blanken als zwarten) als onschuldig ervaren en is “niet racistisch bedoeld”, maar er zijn toch ook een hoop andere mensen (zowel blanken als zwarten), waaronder zo ongeveer iedereen die niet opgroeide met de traditie, die het wél beschouwen als een vorm van racisme.
Wat ouders hun kinderen vertellen dat is hun zaak, maar van lokale overheden, scholen, en snoepgoedfabrikanten verwacht ik dat ze niet bijdragen aan het in stand houden van racistische beeldvorming, ook al is die historisch gegroeid en wordt die op dit moment door velen als onschuldig beschouwd.
