Velen zullen zeggen dat racisme weinig te maken heeft met het kolonialisme. Het zou iets menselijk zijn dat van alle tijden is en waar niets aan te doen valt. Toch is niets minder waar. Meer dan een uitdrukking van individuele opvattingen, is het een wereldbeeld dat cultureel wordt ingebakken en in stand gehouden door de instellingen van vandaag. Van de paters en missionarissen die op ‘beschavingsmissie’ gingen in Congo, tot de pogingen om racisme wetenschappelijk te onderbouwen in de 19de eeuw. Niemand wordt als racist geboren. Een racistische houding wordt van jongs af aan via opvoeding, media en instituten ingelepeld.
Artikel door David (Gent) uit maandblad ‘De Linkse Socialist’ (o.a. gebaseerd op de brochure ‘Oorsprong van racisme’)
Was er altijd racisme?
Er zijn geen bewijzen van racistisch geïnspireerde conflicten in de prehistorie. Maar er is wel bewijs van kruisingen tussen verschillende mensensoorten. Tot vandaag bezit iedereen DNA van minstens drie verschillende mensensoorten. De vroegste beschavingen, zoals het oude Egypte, waren een smeltkroes van verschillende culturen en volkeren. Zwarte Farao’s waren geen uitzondering. Het Koesj Rijk (Soedan vandaag) had zo’n breed handelsnetwerk dat het een spil was tussen Egypte, de rest van Afrika en India. Die laatste kreeg haar kastensysteem 1500 voor onze tijdrekening via de indo-ariërs, maar dit was eerst religieus van aard en gebaseerd op arbeidsdeling. Het is pas toen de Portugese kolonisten aankwamen dat deze indeling sterker werd gekoppeld aan stam of herkomst.
Ook de Grieken en Romeinen hadden geen idee van het soort racisme dat we vandaag kennen. Ze verklaarden volkeren aan de hand van geografische en klimatologische verschillen, maar zagen ze wel als gelijken. Het oude Griekenland was een verzameling van al dan niet veroverde volkeren. Hieruit kwam de nieuwe politiek van de grootgrondbezitters, die zich bewust waren van de enorme ongelijkheid in de samenleving en daarom ingezet hebben op een gezamenlijke identiteit. Het was de Helleense identiteit die de heersende klasse toen tegenover de niet-Grieks-sprekenden of barbaros plaatste. Anders, maar niet minderwaardig. De Romeinen gingen hierop verder: het feit dat de Romeinen vele niet-Romeinen als burger toelieten, toont dat het idee van Romein zijn niet gebaseerd was op etniciteit of afkomst. Met het edict van Caracalla bijvoorbeeld in 212 werden alle vrije mannen in het rijk gelijke rechten verleend.
In de middeleeuwen viel de economie in Europa volledig terug op landbouw en werd er nog maar heel weinig contact onderhouden met de rest van de wereld. Het was pas bij de reizen van Marco Polo dat daar verandering in kwam. Met veel bewondering voor o.a. de Chinese beschaving, begint men vanuit Europa Chinese uitvindingen zoals buskruit te importeren. Vanaf de tiende eeuw begon meer handel te ontstaan, met daarbij nieuwe nederzettingen en handelssteden. De steeds sterker wordende handelsklasse werd machtiger en ging op zoek naar meer rijkdom. Dit vertaalde zich concreet met de pogroms op Joden, die zich voorheen uitsluitend met handel bezig hielden. Maar ook in strijd om het gebied rond de Middellandse Zee, waar Islamitische volkeren een sterke positie hadden uitgebouwd.
Ook de kruistochten waren grotendeels pogingen om de eigen handelspositie te versterken, de Europeanen wilden immers direct contact met Azië zonder de islamitische tussenpersoon.
Kolonialisme en racisme
Racisme kent haar oorsprong in het Engels kolonialisme uit de late 16de eeuw. Bij het oprichten van de East India Company werd de weg vrij gemaakt voor Engeland om de rest van de wereld te veroveren. Door Native-Americans, Afrikanen, Aziaten … als dieren te zien, konden ze ook geen eigendom hebben. Zo werden de ‘ontdekte’ landen als rechtmatige eigendom van Engeland gezien. Racisme is een product van de globalisering en de ontwikkeling van het kapitalisme. Het was door technologische en militaire overmacht dat men de mogelijkheid had om te koloniseren, en het was met een racistisch wereldbeeld dat men het kon verantwoorden. Eigendom werd gezien als iets typisch menselijk. Door onderdrukte volkeren te ontmenselijken, kon gesteld worden dat deze nooit eigendom hadden. Bij het veroveren van gebieden werd bijgevolg niets afgenomen, er werd slechts nieuw gebied ‘ontdekt’.
Daarnaast was racisme ook een belangrijk middel om de winsten uit arbeid op te voeren. Het kapitalisme is een economisch systeem waarbij de productiemiddelen in privéhanden zijn en deze productiemiddelen winst opleveren door loonarbeiders in te zetten. Oorspronkelijk vonden de kapitalisten weinig mensen die in hun fabrieken wilden werken, vaak onder mensonwaardige omstandigheden voor een hongerloon. In Europa waren de meeste mensen afhankelijk van landbouw. Boeren waren niet geneigd om in fabrieken te gaan werken, deze werden in de begindagen vooral gevuld door landlopers en gevangenen.
Men ging het werkvolk voor op de arbeidsintensieve plantages en de fabrieken elders zoeken. Veel Native-Americans stierven immers, onder meer door Europese ziekten die verspreid werden door de kolonisten. Het land was gevonden maar het geschikte werkvolk nog niet. Daarom begon men massaal mensen op te kopen van slavenhandelaars aan de oostkust van Afrika, of zelf te ontvoeren en naar de andere kant van de wereld te brengen om slavenarbeid te verrichten. Het onderwerpen van grote delen van de wereld gebeurde zelden zonder bloedvergieten. De Zulu’s in Zuid-Afrika bijvoorbeeld verzetten zich hard tegen de Engelse overheersing, maar tegen de vuurkracht van de witte overheersers was er weinig verweer mogelijk. Op een zeer wrede manier veroverde Europa de wereld, maar ook de grootste beulen hadden last van hun geweten. De kerk stond nog sterk en “Gij zult niet doden” is nog altijd één van de 10 geboden. Om de wandaden te rechtvaardigen werd racisme ‘uitgevonden’.
Verdeel-en-heers
Maar vandaag is slavernij toch afgeschaft? We leven ook niet meer in tijden van de kolonies en het actief veroveren van andere landen gebeurt toch niet meer? Dat is grotendeels waar, maar het fundamentele probleem is nog altijd aanwezig: het kapitalisme. Na de afschaffing van de slavernij bestonden de kolonies nog altijd. Na het veroveren van land, moest het nog behouden worden. Militaire overmacht werkt maar zolang je technologische vooruitgang niet verder verspreid geraakt en vooral niet tegen je gebruikt wordt. Wat wel werkt, is de lokale bevolking die wapens tegen elkaar laten gebruiken. Bevolkingsgroepen werden tegen elkaar uitgespeeld om de kolonisten zelf aan de macht te laten. Verdeel-en-heers was niet uitzonderlijk, maar eerder de regel onder het kolonialisme. Stammentwisten werden door de kolonisatoren onderhouden ter verdediging van de eigen maatschappij. Een bekend voorbeeld is Rwanda Toen België Rwanda als kolonie inpalmde, werd deze verdeeldheid aangewakkerd om de eigen overheersing te consolideren.
Dezelfde strategie werd ook in Europa toegepast. Door de opkomst van het kapitalisme werd de arbeidersklasse steeds groter. Door een groeiend collectief bewustzijn over het aantal werkenden en hun rol in het productieproces, ontstonden arbeidersorganisaties die het verzet tegen kapitalistische uitbuiting organiseerden. Vakbonden streden voor hogere lonen en betere arbeidsomstandigheden. De eerste eigen politieke organisaties werden opgezet. Hoe groter de eenheid van de werkenden, hoe meer ze konden afdwingen.
Als antwoord daarop proberen kapitalisten de eenheid te breken. Er wordt nadruk gelegd op verschillen tussen mannen en vrouwen, tussen verschillende religies of tussen mensen met een verschillende huidskleur. Het kapitalisme heeft goedkope arbeid nodig, en staat dus lijnrecht tegen de belangen van de werkenden die een menswaardig loon willen. Door middel van externe, goedkopere werkkracht worden de lonen gedrukt en kan verdeeldheid gebruikt worden. Dit gebeurde met de Vlamingen die met de trein naar Wallonië pendelden om in de mijnen te werken, maar evengoed met de Italiaanse en Turkse migranten.
Racisme is onlosmakelijk verbonden met het kapitalisme, een systeem dat ongelijkheid nodig heeft om een kleine groep kapitalisten steeds rijker te maken. Steeds wordt gezocht naar methoden om de ongelijkheid verder op te voeren. Racisme is daar een onderdeel van: zowel om hedendaagse neokoloniale plunderingen goed te praten als om verdeeldheid onder de werkenden en hun gezinnen te stimuleren om eengemaakte strijd tegen het systeem tegen te gaan.
