In de kapitalistische maatschappij wordt het begrip “menselijke natuur” gebruikt om allerlei kwaden – geweld, racisme, ongelijkheid – te verklaren. Socialisme is een maatschappij gebaseerd op samenwerking, echte participerende democratie en gemeenschappelijk eigendom (en planmatig gebruik) van alle rijkdom, grondstoffen en industrie. Dat wordt vaak als onmogelijk voorgesteld omdat het onverenigbaar zou zijn met de menselijke natuur.
Door Eddie McCabe (Socialist Party – ISA in Ierland)
Dit is een handig argument dat de tegenstanders van socialisme vaak gebruiken. Er is echter niets van aan. Het is een ideologische list om de verantwoordelijkheid voor alle gruwelen en problemen in de wereld af te schuiven van het systeem, met name de specifieke manier waarop de maatschappij is georganiseerd in het belang van de miljardairs. De verantwoordelijkheid wordt gemakshalve doorgeschoven naar alle mensen, inclusief de miljarden die uitgebuit en onderdrukt worden.
Niet gemakkelijk te definiëren
Om te beginnen is het begrip “menselijke aard” niet gemakkelijk te definiëren. Meestal wordt er de natuurlijke instincten van de mens mee bedoeld, die ten grondslag liggen aan onze moraal en uiteindelijk aan ons gedrag. Voor de tegenstanders van het socialisme worden hebzucht, agressiviteit en luiheid gewoonlijk beschouwd als de dominante menselijke instincten. Vandaar het kapitalisme: hebzucht is goed en de agressievere mensen hebben gewoon een streepje voor op de luiere mensen, zo gaat het verhaal.
Natuurlijk zijn er in alle menselijke samenlevingen voorbeelden van deze negatieve eigenschappen te vinden. Maar dat geldt ook voor hun tegendeel: vrijgevigheid, kameraadschap, solidariteit. En de realiteit is dat de instincten, de moraal en het gedrag van mensen grotendeels worden bepaald door het soort samenleving waarin zij leven. Dus in een maatschappij als het kapitalisme – die meedogenloos eigenbelang aanmoedigt om vooruit te komen – zou men kunnen stellen dat het voortbestaan van dergelijke sociale instincten, ondanks het overduidelijk ‘onsociale’ systeem, bewijst dat de ‘menselijke natuur’ eigenlijk tegengesteld is aan het kapitalisme, en beter geschikt is voor het socialisme.
Complexe wezens
Bovendien bestaat, wat de menselijke geschiedenis betreft, het kapitalisme pas zo’n 250 jaar en andere klassensamenlevingen pas zo’n 5-10.000 jaar. In feite leefden wij gedurende het grootste deel van de 200.000 jaar van de evolutie van de mensheid voornamelijk in egalitaire gemeenschappen van veehoeders. Dit was uit noodzaak (om te overleven moesten mensen collectief werken en gemeenschappelijk leven), niet uit vrije keuze, maar het is zeker in tegenspraak met elke notie van een inherent individualistische menselijke aard.
De waarheid is dat mensen complexere wezens zijn dan het argument over menselijk egoïsme suggereert. De mens is niet van nature ‘goed’ of ‘slecht’, de mens is afhankelijk van de omstandigheden tot beide in staat.
Collectieve inspanningen
Wat mensen onder de menselijke natuur verstaan, is in de loop der tijden veranderd, omdat samenlevingen ingrijpend zijn veranderd en de mensen daarin ook. Duizenden jaren lang werd slavernij beschouwd als een deel van de menselijke natuur, maar vandaag zou het ongehoord zijn om dat te beweren. Slavernij werd afgeschaft en het algemene concept van de “menselijke natuur” veranderde, waarbij slavernij er niet langer deel van uitmaakte. Dat is op zich veelzeggend: als het een vaststaand deel van onze natuur is, zou het niet kunnen veranderen.
Als er één karaktertrek van de mens is, die inherent is aan onze natuur, dan is het wel de basiswens om te leven – en goed te leven. De hele menselijke geschiedenis leert ons dat, ongeacht de omstandigheden, dit het best wordt bereikt door mensen die samenwerken (en strijden) voor collectieve sociale vooruitgang, die op zijn beurt de volledige ontwikkeling van elk individu mogelijk maakt.
Dit betekent dat socialistische beginselen van sociale en economische democratie, gelijkheid, vrijheid … volkomen in overeenstemming zijn met dit meest elementaire kenmerk van de menselijke natuur.
