Martin Wolf, de hoofdredacteur economie van de Financial Times verklaarde onlangs dat “het ontstaan van twee blokken met diepe splitsingen tussen hen waarschijnlijk is, net als een versnelde omkering van de globalisering en het opofferen van zakelijke belangen aan geopolitiek.” (FT, 16 maart)

Larry Fink, CEO van BlackRock, ’s werelds grootste “asset manager”, was nog botter: “De Russische invasie in Oekraïne heeft een einde gemaakt aan de globalisering die we de afgelopen drie decennia hebben meegemaakt.”

De oorlog in Oekraïne heeft inderdaad een enorme impact op de wereldeconomie met grote gevolgen voor de toekomst. Maar om deglobalisering te begrijpen moeten we verder teruggaan.

Globalisering en kapitalisme

Het kapitalisme heeft sinds zijn ontstaan als sociaal systeem een tendens vertoond om alle delen van de wereld samen te brengen in een wereldmarkt met een ontwikkelde arbeidsverdeling. Deze tendens, die Karl Marx in de 19e eeuw beschreef, kan in grote lijnen worden aangeduid met de term ‘globalisering’.

De drang van het kapitalisme om een wereldmarkt en een wereldeconomie tot stand te brengen stuit echter op de grenzen van de natiestaat. Dat is de politieke vorm waaraan de kapitalistische klasse niet kan ontsnappen, omdat dit het middel is waarmee zij de maatschappij ideologisch en zo nodig met geweld domineert. Karl Marx en Friedrich Engels identificeerden de natiestaat als het belangrijkste obstakel voor het vermogen van het kapitalisme om de productiekrachten van de menselijke samenleving op een harmonieuze manier verder te ontwikkelen.

Aan het eind van de 19e eeuw was er een periode die gekenmerkt werd door een hoge mate van globalisering, met lagere tarieven voor handel, gemak van reizen, enz. Dit was ook een periode van gestage economische groei. Maar dit was niet duurzaam en aan het begin van de 20e eeuw werd het vervangen door een toenemende concurrentie tussen de belangrijkste imperialistische landen, die culmineerde in de Eerste Wereldoorlog. Na de Eerste Wereldoorlog, en vooral in de jaren dertig, was er een intense deglobalisering omdat de inter-imperialistische conflicten voortduurden, gekenmerkt door een zeer hoge mate van protectionisme (hoge tarieven). Dit begon pas te veranderen in de lange periode van groei na de Tweede Wereldoorlog.

Het neoliberale tijdperk dat in het begin van de jaren tachtig begon en dat nu tot een einde komt, werd net als het einde van de 19e eeuw gekenmerkt door een uitzonderlijk niveau van globalisering. Barrières voor handel en kapitaalverkeer werden systematisch afgebouwd door uitgebreide handelsovereenkomsten zoals de NAFTA. De toeleveringsketens werden langer, complexer en meer geïntegreerd naarmate de ondernemingen de productiekosten tot een minimum trachtten te beperken. Het was een tijdperk van lage inflatie, lage rentetarieven en goedkope import. Terwijl veel arme landen een gedeeltelijke industrialisatie doormaakten om de wereldmarkt te bedienen, maakten rijke landen zoals de VS een gedeeltelijke de-industrialisatie door. De bedrijfselite maakte ongelooflijke winsten en de ongelijkheid nam toe tot een peil dat in geen eeuw was vertoond.

De crisis van het neoliberalisme

De huidige terugtrekking uit de globalisering is geworteld in de crisis van het kapitalisme aan het einde van het neoliberale tijdperk. Deze kwam voor het eerst tot uiting in de diepe wereldwijde recessie in 2007-8. Ondanks de enorme rijkdom die zij vergaarden, konden de kapitalisten steeds minder winst maken door te investeren in de uitbreiding van de productie. In plaats daarvan werd kapitaal geïnvesteerd in het mondiale casino van de financiële markten, wat leidde tot een reeks speculatieve zeepbellen die op dramatische wijze uiteenspatten en de reële economie mee naar beneden haalden.

Zoals altijd was het de werkende bevolking die het gelag moest betalen, met massale werkloosheid, faillissementen en eindeloze besparingen op de sociale uitgaven. Het resultaat was dat het neoliberalisme werd geassocieerd met barbaarse besparingen en steeds meer tegenstand kreeg van gewone mensen over de hele wereld.

In het daaropvolgende decennium ging de stoom uit de globalisering. Tussen 2008 en 2019 daalde de wereldhandel in verhouding tot het mondiale bbp volgens The Economist met ongeveer vijf procentpunten.

Het was ook tijdens dit decennium dat de tegenstrijdige belangen van het Amerikaanse imperialisme en het opkomende Chinese imperialisme begonnen te wijzen in de richting van een nieuwe Koude Oorlog. Donald Trump hief uitgebreide tarieven tegen Chinese goederen, maar tarieven en protectionisme namen wereldwijd toe. Van aanjagers van globalisering werden de VS en China aanjagers van deglobalisering. De directe buitenlandse investeringen tussen de VS en China bedroegen vijf jaar geleden nog 30 miljard dollar per jaar. Nu zijn ze gedaald tot 5 miljard dollar. De VS hebben de Chinese telecommunicatiegigant Huawei van overheidscontracten uitgesloten en hebben er vervolgens bij hun bondgenoten op aangedrongen Huawei buiten de aanleg van 5G-netwerken te houden.

De nieuwe Koude Oorlog en de deglobalisering zijn zeker versneld door de pandemie en nu de oorlog in Oekraïne. De pandemie heeft op dramatische wijze de kwetsbaarheid van enorme wereldwijde toeleveringsketens aangetoond. Zowel de Chinese als de Amerikaanse regering proberen strategische productiesectoren, zoals halfgeleiders, te “reshoren” (productie terugbrengen naar het eigen land). De ontkoppeling van de Amerikaanse en Chinese economieën is duidelijk aan de gang. Er is een massale militaire opbouw gaande in het westelijk deel van de Stille Oceaan, wat wijst op een conflict over Taiwan.

De wereldeconomie verdeelt zich steeds meer in twee blokken met de VS en China als middelpunt. De Europese Unie en Japan worden steeds meer achter de VS getrokken, terwijl Rusland en China een zeer hecht bondgenootschap hebben gevormd.

Oorlog als versneller

De oorlog in Oekraïne heeft alles in een stroomversnelling gebracht. Wij staan achter het de bevolking van Oekraïne en eisen dat Rusland al zijn troepen terugtrekt, maar we verzetten ons ook tegen de belangen van alle imperialistische mogendheden en tegen het afglijden naar een nog gevaarlijker wereldconflict. We verzetten ons tegen de westerse sancties die de werkende mensen in Rusland het hardst treffen en die zelf een oorlogsdaad zijn.

De radicale stap om Rusland uit het mondiale financiële systeem te duwen, is in feite een snelle ontkoppeling van ’s werelds elfde grootste economie van de economische sfeer van de VS/EU/Japan. Het wijst in de richting van Rusland en China die hun eigen regelingen creëren buiten de “mondiale instellingen” zoals de Wereldhandelsorganisatie, de Wereldbank, enz. Alle naties worden steeds meer gevraagd “partij te kiezen” in een conflict dat wordt beschreven als een conflict tussen “democratie en autocratie”, maar dat in werkelijkheid een botsing tussen imperialistische belangen is, zoals de botsing tussen Groot-Brittannië en Duitsland vóór de Eerste Wereldoorlog.

Dit is echt het einde van de globalisering zoals we die de afgelopen 30 jaar hebben gekend. Natuurlijk betekent dit niet het einde van de handel of van een internationale arbeidsverdeling. Maar het wijst op een serieuze reorganisatie waarbij de nationale economie een veel grotere rol speelt dan voorheen.

De toekomst

Sommigen zijn misschien blij met de neergang van de globalisering, die zeker gekoppeld was aan een meedogenloze agenda van het bedrijfsleven dat de rechten van arbeiders en inheemse volkeren aan zijn laars lapte en massaal bijdroeg aan klimaatverandering, allemaal in naam van het creëren van een steeds ‘vrijere’ markt. Maar wat ervoor in de plaats komt, zal nog erger zijn zolang het kapitalisme bestaat. We zien nu de heropleving van reactionair nationalisme, militaire opbouw en groeiende inflatie. Als gevolg van de oorlog in Oekraïne en de klimaatrampen wordt de wereld nu geconfronteerd met de grootste voedselcrisis sinds de Tweede Wereldoorlog.

In plaats van “deglobalisering” of een terugkeer naar neoliberale globalisering, hebben we een internationaal alternatief van de arbeidersklasse nodig in de vorm van een wereldwijde economie gebaseerd op een rationeel democratisch plan.