Apocalyptische toestanden in Rusland, het nieuwe epicentrum van Covid-19

Binnenkort zal Rusland het op één na hoogste aantal bevestigde Covid-19 gevallen ter wereld hebben, na de VS. Er zijn reeds meer dan 260.000 gevallen. Het aantal stijgt momenteel met 10.000 tot 12.000 per dag. Het epicentrum ligt in Moskou, een stad met 15 miljoen inwoners. De officiële dodentol is nog relatief laag in vergelijking met andere landen. Volgens de minister van Volksgezondheid komt dit door de “uitzonderlijk nauwkeurige” registratie in Rusland. Dat wordt echter betwist.

Verslag door Rob Jones vanuit Moskou

Velen betwijfelen de juistheid van deze cijfers. Zelfs de burgemeester van Moskou, Sergei Sobyanin, die is aangesteld om toezicht te houden op het nationale antwoord op de crisis, zegt dat er alleen al in Moskou ongeveer 300.000 mensen besmet zijn. RosStat, het bureau voor statistiek, meldt dat de stijging van het sterftecijfer in Moskou in april ten opzichte van het gemiddelde in een normale aprilmaand bijna drie keer zo groot is als het aantal gerapporteerde Coronavirus-doden. In een ander rapport wordt gesuggereerd dat in Moskou 60% van de mensen die met het Coronavirus sterven, volgens de officiële gegevens aan een andere ziekte is overleden. De hoofdstad heeft in ieder geval een relatief modern gezondheids- en monitoringsysteem. In andere delen van het land zal de informatie verre van volledig zijn.

Op 27 april organiseerden honderden oliearbeiders in de Verre Noordelijke Republiek Jakoetië een spontaan protest tegen hun werkgever, de reus GasProm. Ze deden dit omdat ze zonder bescherming moesten werken voordat ze naar hun familie terugkeerden. Met tegenzin stemde het management ermee in om hen te testen: 3.500 arbeiders testten positief! Het management beweerde toen dat de resultaten slechts voorlopig waren, en dat er uiteindelijk slechts 600 effectief besmet waren. Meer dan twee weken later zijn er nog steeds slechts iets meer dan 600 gevallen officieel geregistreerd in de hele republiek.

Apocalyps in de Kaukasus

In de Zuidelijke Republiek Ingoesjetië, een van de armste en dichtstbevolkte gebieden van Rusland, zijn er volgens de officiële statistieken 1.372 gevallen. Eén van de eerste mensen die er stierf aan de ziekte was de Hoofdmoefti. De lokale overheid is zo in diskrediet door corruptie dat niemand geloof hecht aan de waarschuwingen voor de gevaren van de ziekte.

In de naburige Republiek Tsjetsjenië, verbood dictator Ramzan Kadyrev bij de eerste tekenen van het virus reizen van en naar de rest van Rusland. Als reactie daarop organiseerde het federale leger ‘manoeuvres’ in de buurt van de grens om hem te waarschuwen niet te ver te gaan. Kadyrev heeft gedreigd iedereen neer te schieten die de quarantaine van het coronavirus schendt.

Uit Dagestan, de grootste van de Noord-Kaukasische republieken met een bevolking van bijna drie miljoen inwoners, schetst een rapport van de mediabron Meduza een apocalyptisch beeld. Officieel zijn er 3.095 mensen besmet, maar er zijn slechts 25.000 tests beschikbaar. Op het moment van schrijven wordt beweerd dat er in de Republiek slechts 26 doden zijn gevallen, maar de artsen melden dat er alleen al onder hun collega-artsen meer dan 25 doden vielen.

In een aantal van de talrijke bergdorpjes, waar de bevolking voornamelijk bejaard is en er meestal geen medische diensten zijn, is volgens lokale deskundigen vaak tussen een derde en de helft van de bevolking ziek. Een dokter stuurde een video-oproep naar het hoofd van de republiek waarin hij tussen hoestbuien door meldde dat er normaal gesproken 15 begrafenissen per jaar plaatsvinden in zijn dorp, maar in maart en april werden er 12 mensen begraven. In een andere stad met 21.000 inwoners werd door een plaatselijke arts geschat dat een derde van de bevolking besmet was. In de stad Makhachkala melden ziekenhuisartsen dat slechts 20-30% van het medisch personeel aan het werk is, en mensen die bellen voor een ambulance krijgen te horen dat er een wachttijd van 24 uur is. Eén patiënt kreeg te horen dat er 400 mensen in de rij stonden!

Besparingen op zorg

Er zijn een aanzienlijk aantal VIP’s, van zangers en acteurs, tot de premier, het adjunct-hoofd van het kabinet van de president en nu de woordvoerder van president Poetin, die positief werden getest. Ze kregen allemaal een eersteklas behandeling in de ziekenhuizen van Moskou.

Voor een groot deel van de bevolking ziet de zorg er helemaal anders uit. Sinds 2012 is het Russische gezondheidssysteem verwoest door besparingen. Honderden ziekenhuizen zijn ‘geoptimaliseerd’ – dat wil zeggen: gesloten – en het aantal ziekenhuizen dat in de publieke gezondheidszorg werkt is bijna gehalveerd. Alleen al in Moskou zijn sinds 2012 2.200 van de 4.800 bedden voor besmettelijke patiënten verdwenen. Een volledig ziekenhuis voor besmettelijke patiënten met 570 plaatsen werd in 2015 gesloten, wat de beslissing om met spoed een nieuw ziekenhuis voor 500 Covid-19 patiënten te bouwen een ongelooflijke geldverspilling maakt.

Om personeel te voorzien om met het virus om te gaan, worden er nu tweede en derdejaarsstudenten geneeskunde uitgestuurd om lange diensten te draaien zonder loon. In het beruchte Kommunarko ziekenhuis in Moskou praten de studenten over shifts van 24 uur. Eén student zorgt met één professionele verpleegkundige voor 60 patiënten!

Er zijn veel meldingen van medisch personeel dat weigert te werken. In de Baltische enclave Kaliningrad zouden minstens 350 medewerkers geweigerd hebben om in zulke gevaarlijke omstandigheden te werken. Het verplegend personeel van Kommunarko klaagt ook dat ze ontslag hebben genomen na niet betaald te zijn. De hoofddokter, die zelf de ziekte opliep, ontkende dat dit het geval was. Maar het blijkt om interim-personeel te gaan dat niet was uitbetaald door het uitzendkantoor.

De sociale netwerken staan vol met protest van zorgpersoneel dat klaagt over de werkomstandigheden, maar ook over het feit dat Poetin zijn beloften niet nakomt. In een televisietoespraak zei hij dat personeel dat met Covid-19 patiënten werkt een bonus zou krijgen van 300 tot 1.000 euro. De regionale autoriteiten hebben slechts 20% van dit geld uitbetaald. Artsen die zich na de behandeling van patiënten moesten isoleren, kregen geen bonus en verloren een deel van hun loon. Een dokter die normaal 450 euro per maand verdient, kreeg slechts 180 euro na twee weken quarantaine. Anderen zeggen dat ze slechts 10 euro extra kregen, niet eens voldoende om op de zwarte markt degelijke chirurgische mondmaskers te kopen om zich te beschermen.

Het kan nog erger: twee ziekenhuizen en twee zorgcentra zijn in vlammen opgegaan. In minstens drie van deze gevallen werd de brand veroorzaakt door beademingsmachines die in allerijl in een Russische fabriek werden gemaakt ter vervanging van oudere Duitse modellen waarvoor er door de sancties geen vervangingsstukken konden aangeschaft worden. Bij de branden vielen tien doden.

Het regime in crisis

Al voor het virus begon de steun voor Poetin weg te ebben. De economie begon weer in een neerwaartse spiraal terecht te komen. Om zijn heerschappij met nog eens twaalf jaar te verlengen, stelde het Kremlin voor om de grondwet te wijzigen. Dit zou op 22 april worden voorgelegd in een “volksstemming”. Het plan was om de stemming zo snel mogelijk te houden, om de ‘kroning’ van de leider-voor-het-leven mogelijk te maken, voordat de economische ineenstorting te duidelijk werd.

Maar in plaats van een ‘kroning’ kwam het coronavirus. Wekenlang beweerde het establishment dat dit geen invloed zou hebben op Rusland. Terwijl het virus in Italië woekerde, berichtte de Russische staatstelevisie over hoe erg de crisis in Europa was, maar ook dat Rusland deze ‘aanval vanuit het buitenland’ wel de baas zou kunnen. Toen het virus zich in Rusland begon te verspreiden, deed het Kremlin alsof het land immuun was.

Bazen ontzegden hun personeel het recht om van thuis te werken, omdat het virus toch maar ‘denkbeeldig’ was. Op aandringen van het Kremlin bleef het leger de militaire parade ter gelegenheid van de 75ste verjaardag van het einde van de oorlog uitvoeren, met als gevolg dat minstens 400 soldaten besmet raakten. Ook na de invoering van het isolementregime weigerde de kerk de noodzaak van sociale distantie te erkennen. Zelfs met Pasen, op 19 april in Rusland, hielden ze nog erediensten. Aartspriester Smirnov, berucht om zijn reactionair seksisme, omschreef het virus als “een uiterst nuttig fenomeen: degenen die hun leven geven, helpen anderen om belangrijke christelijke kwaliteiten te begrijpen.” Nadien werd hij zelf in het ziekenhuis opgenomen met het virus. Enkele collega’s hadden niet het geluk om tot in het ziekenhuis te geraken: verschillende hooggeplaatste kerkleiders zijn gestorven. Een aantal kerken deden dienst als broeihaard voor de verspreiding van het virus.

Poetin kondigt week ‘zonder werk’ aan

Uiteindelijk heeft het Kremlin gehandeld, door in feite niet te handelen. Op televisie kondigde Poetin aan dat er vanaf 28 maart een “week zonder werk” zou zijn waarin alle werknemers, behalve de essentiële, op betaalde vakantie zouden gaan, waarbij de staat de bazen enige financiële steun zou bieden.

Veelzeggend genoeg kondigde hij ook aan dat elk van de 85 regionale hoofden van Rusland verantwoordelijk zou zijn voor de strijd tegen het virus in hun regio. Na twintig jaar lang alle macht in zijn handen te hebben geconcentreerd, delegeerde hij plotseling de aanpak van een van de ergste crises waar Rusland mee te maken heeft aan mensen die tot dan toe waren opgeleid om zijn bevelen gewoon op te volgen.

Er is natuurlijk een argument om in zo’n groot land een verschillende regionale aanpak te hebben. Maar dit heeft het wantrouwen tussen de regio’s alleen maar aangewakkerd. Moskou, een ‘staat binnen de staat’ zet de toon met de meest krachtige maatregelen. De regio Moskou heeft zich erbij aangesloten – samen zijn deze twee regio’s goed voor een gebied en een bevolking die overeenkomt met anderhalf keer België. Iedereen die ouder is dan 65 jaar, moet zich thuis isoleren. Alleen essentiële werkenden moesten aan de slag blijven en iedereen die om het huis wilde verlaten, moest daar telkens een QR-code voor aanvragen. Die code werd slechts om een klein aantal redenen uitgevaardigd. Sommige regio’s kopieerden deze maatregelen, andere namen nauwelijks actie. De ‘week zonder werk’ werd uiteindelijk verlengd en eindigde op 12 mei, de dag waarop het aantal nieuwe infecties een recordhoogte bereikte.

Bij de aankondiging van het einde van de ‘week zonder werk’ werd het opnieuw aan de regionale verantwoordelijken overgelaten om te beslissen wat het beste was voor hun regio. Moskou heeft de beperkingen verlengd tot eind mei, hoewel alle grote werkplekken weer aan het werk gaan.

Regionaal separatisme in opgang

In veel landen heeft het begin van de Covid-19 crisis geleid tot een zekere groei van de steun aan de regering. In Rusland is dat niet het geval: de ratings van Poetin zijn verder gedaald, deels door de schijnbare passiviteit van het Kremlin, maar ook uit angst voor de dreigende economische crisis. De Russische Centrale Bank voorspelt dat het BBP dit jaar met 6% zal dalen en beschikt niet over dezelfde middelen, vooral gezien de dramatische daling van de olieprijs, om de economie in te redden zoals in 2007-2008.

De spanningen tussen de regio’s zijn aanzienlijk toegenomen. Het hoofd van de Krim, dat in 2014 door Rusland is overgenomen en sindsdien wordt behandeld als een juweel in de kroon van Poetin, heeft de Moskovieten publiekelijk gewaarschuwd om te stoppen met het bezoeken van het Zwarte-Zeegebied. Dichter bij huis zijn er meldingen van auto’s met nummerplaten uit Moskou die met stenen bekogeld worden als ze naar naburige regio’s reizen. Veel regio’s voerden een quarantaine van twee weken in voor iedereen die vanuit Moskou reist.

Vrijheden onder vuur

Hoewel velen de noodzaak van beperkende maatregelen aanvaarden om de verspreiding van de ziekte te beperken, heeft Rusland het gebruikt om de oppositie verder aan banden te leggen en het toezicht te intensiveren. Sinds 2018 heeft Rusland, in ieder geval in Moskou en Sint-Petersburg, een netwerk voor gezichtsherkenning geïnstalleerd. Het gaat om een systeem van eigen makelij. Het is al gebruikt om activisten te identificeren die deelnemen aan straatprotesten.

Covid-19 heeft de autoriteiten het excuus gegeven om het toezicht op te voeren – iedereen die zijn huis verlaat zonder de verplichte QR-code kan verwachten dat hij wordt opgepakt, niet zo vaak door de politie, maar wel op basis van camerabeelden waarbij een flinke boete volgt. Ze waarschuwen nu dat het surveillancesysteem na afloop van de crisis zal blijven bestaan en dat de bevoegdheden van de politie al zijn uitgebreid, zodat elke auto kan worden gestopt en doorzocht.

Net als bij andere aspecten van de crisis kwam de Russische bureaucratische incompetentie als een boemerang terug. Op de eerste dag dat de QR-codes werden gebruikt, controleerde de politie iedereen die de metrostations binnenkwam. Het resultaat was dat er een grote menigte ontstond waarbij er geen enkele aanzet tot social distancing was. Ook dit speelde mee in de verdere verspreiding van het virus.

De Doema heeft een nieuwe wet aangenomen die de verspreiding van “nepnieuws” over het virus verbiedt. Hoge boetes of een gevangenisstraf van 5 jaar staan tegenover journalisten of anderen die beweren dat het sterftecijfer hoger is, of dat er niet genoeg beschermingsmateriaal is. Onder hen activisten van de “Alliantie van dokters” en andere zorgwerkers die hebben geklaagd over het gebrek aan beschermingsmateriaal. Er is echter geen enkele actie ondernomen tegen bazen, priesters en generaals die verantwoordelijk zijn voor het organiseren van evenementen waar duizenden mensen besmet raakten.

Een terugkeer naar de normale gang van zaken?

Op 11 mei kondigde Poetin op televisie het einde van de “week zonder werk” aan: “Het is in ons aller belang dat de economie snel weer normaal wordt.” Maar niets zal nog zijn wat het was. Het is duidelijk dat de ziekte in Rusland nog niet is overwonnen: het aantal infecties en sterfgevallen blijft toenemen. En daarna dreigt, zoals elders, mogelijk een tweede en zelfs derde golf van besmettingen.

Dit gaat gepaard met een verdere beperking van de persoonlijke vrijheden en de democratische rechten. Aan 65-plussers wordt nog steeds gevraagd om thuis te blijven. De laatste plannen om te stemmen over de grondwetswijzigingen voorzien in een stemming per post.

De economie stevent af op een verdere ineenstorting, die vrijwel zeker erger is dan in 2007-2008. Zelfs de officiële werkloosheidscijfers zijn de afgelopen twee maanden met driekwart miljoen gestegen – in een land waar de meesten zich niet eens registreren omdat er geen echte werkloosheidsuitkering kan worden aangevraagd. In republieken als Ingoesjetië en Dagestan bedraagt de werkloosheid al 20-30%. In heel Rusland zal de reële levensstandaard, die de afgelopen vijf jaar gestaag is gedaald, opnieuw een harde klap krijgen.

Het imago van president Poetin als een sterke man en redder van de natie heeft een zware klap gekregen. Politieke commentatoren wijzen erop dat er in veel landen een versterkt nationaal gevoel was vanuit het idee dat we ‘allemaal in hetzelfde bootje zitten’. Maar Poetin verkwanselde die mogelijkheid toen hij de verantwoordelijkheid voor het crisisbeheer aan de regio’s delegeerde. Hij ziet er nu volgens een commentator uit als een “oude, zieke wolf.”

Lessen trekken

Na de crisis van 2007-2008 in Rusland hebben in 2009 meer dan 5,5 miljoen mensen deelgenomen aan 30.000 verschillende protesten. De protesten doofden uit in 2013, na een golf van ernstige repressie en de nationalistische golf na de gebeurtenissen in Oekraïne, waaronder de overname van de Krim. In de afgelopen twee tot drie jaar was er onder jongeren een duidelijke verschuiving naar links. Dat blijkt onder meer uit het succes van de “Virusvakbond”, die eind maart door Socialistisch Alternatief ( ISA in Rusland) is opgericht en die al honderden vragen om hulp kreeg van werkenden. Het toont het potentieel voor strijdbare vakbonden en een sterke socialistische beweging in Rusland.